ή περί μεταφραστικών εμμονών
*Βαγγέλης Δουβαλέρης
Ο Βαγγέλης Δουβαλέρης, από τους σημαντικότερους Έλληνες μεταφραστές και μελετητές του έργου του Φρήντριχ Νίτσε, μας χαρίζει εδώ ένα εξαιρετικό πειραματικό σημείωμα για τα δύσβατα μα πανέμορφα μονοπάτια της μεταφραστικής Τέχνης, αυτής που αλχημικά μας οδηγεί στα τοπία των κειμένων χωρίς κανόνες και έτοιμους χάρτες. Τον ευχαριστούμε για την τιμή να μοιράζεται με το “Θράυσμα” τις μοναδικές σκέψεις του.
Ὁ Ἕλληνας συνθέτης Ἀνέστης Λογοθέτης (1921-1994) ἄφησε τοὺς μεταγενέστερους μουσικοὺς μὲ ἕνα μεγάλο ἐρωτηματικὸ πάνω ἀπ’ τὸ κεφάλι τους. Χρησιμοποιοῦσε ἕνα ἰδιότυπο σύστημα μουσικῆς γραφῆς[1] ποὺ προϋποθέτει μιὰν ὅλως ἄλλη προσπέλαση ἀπ’ ὅ,τι ἡ παραδοσιακὴ παρτιτούρα, καὶ παραμένει ἐν πολλοῖς ἀνοιχτὴ σὲ πολλὲς ἑρμηνεῖες.Στὶς παρτιτοῦρες του οἱ νότες ἀναπροσαρμόζονται καὶ ἀναδημιουργοῦνται ἀφ’ ἑαυτοῦ τους, καὶ τὸ Ὅλον ποὺ συγκροτοῦν, ἀλλοχροιάζει κάτω ἀπ’ τὸ βλέμμα τοῦ ἀναγνώστη-μουσικοῦ, κ’ ἐντέλει δὲν καταλήγει ποτὲ σὲ μιὰ πάγια μορφή· ὁ ἴδιος ὁ συνθέτης εἶχε δηλώσει ὅτι προσπαθοῦσε ἔτσι ν’ ἀναπαραστήσει «τὸν πολυμορφισμὸ κατὰ τὴ διαδικασία τῆς σύνθεσης» – κάτι ποὺ λειτουργεῖ κι ὡς αὐτοδύναμο εἰκαστικὸ ἐπίτευγμα.
Κάτι τέτοια ὁ ἐμμονικὸς μεταφραστὴς τὰ εἰσπράττει ὡς οἰωνούς: ἂς φανταστοῦμε ἕνα κείμενο ποὺ δὲν ἔχει μιὰ πάγια μορφή, ἀλλὰ βρίσκεται ἐν τῷ γεννᾶσθαι, μιμεῖται δηλαδὴ τὴν τελετουργία τῆς ἀνάγνωσης. (Ἡ ἀνάγνωση ποτὲ δὲν προσφέρει τὸ ἴδιο κείμενο, τὸ ἐμφανίζει κάθε φορὰ ὡς ἄλλο.)
Ὁπότε ὁ ὅποιος Πιὲρ Μενάρ, ποὺ θέλει νὰ ξαναγράψει τὸ ὅποιο κλασικὸ κείμενο, πρέπει —σὰν ἠθοποιὸς σὲ ἀρχαῖο δρᾶμα— νὰ μιμηθεῖ τοὺς ρυθμοὺς τῆς ἀνάγνωσης (ἄρα καὶ νὰ παρατείνει κάποτε μιὰν αἴσθηση;), ν’ ἀναπαραστήσει τοὺς ἰριδισμοὺς ποὺ παράγει ὁ νοῦς (ὅλος ὁ ἔνδον κόσμος σὰν παλλόμενη ὑποθαλάσσια χλωρίδα) τοῦ ἀναγνώστη κατὰ τὴν ἀνάγνωση.
Ὁ φακὸς τοῦ ἐμμονικοῦ μεταφραστῆ στρέφεται λοιπὸν καὶ στὸν ἀναγνώστη, σπουδάζει τὶς (ὑποθετικὲς) ἀντιδράσεις του· τὸν βλέπει ὡς ζωντανὸ σῶμα ἀνταποκρινόμενο σὲ κάθε λάκτισμα τοῦ ἑκάστοτε κειμένου. Γίνεται τελικὰ ὁ ἴδιος ὁ ἀναγνώστης «κείμενο πρὸς ἀπόδοσιν».
Αὐτὸς ὁ ἔνδον κόσμος —τοῦ ἀναγνώστη κ α ὶ τοῦ συγγραφέα— φιλοξενεῖ ἕνα τελετουργικὸ, λειτουργεῖ ὡς μηχανὴ διαρκοῦς ἀνασύστασης ἑνὸς ὀργανικοῦ Ὅλου. Οἱ λέξεις μεταμορφώνονται σὲ ἀγωγούς, μυστικὰ περάσματα πρὸς ἄχρονα τοπία καὶ οἱκογένειες κειμένων (διαβασμένων ἢ ἡμιξεχασμένων) ποὺ συγκροτοῦν ἕναν διάκοσμο μυστηριακό.
Ἡ μνήμη, αὐτὸ τὸ παλίμψηστο, ποὺ παράγει ἄξαφνα deja vu, διεγείρει μορφὲς σ’ ἕναν διαρκῆ βρασμό, ξεπηδοῦν σὰν μπουρμπουλίθρες μὲ δὲν ξέρω κ’ ἐγὼ τί ἐκπληκτικὲς, πολυδαίδαλες σημασίες καὶ προεκτάσεις, ἀνάβουν καὶ σβήνουν μόλις περάσει ἡ ἅψη τῆς φράσης ποὺ τὶς παρήγαγε.
Μετάφραση, λοιπόν, λέγεται ἡ περιπέτεια μιᾶς πιὸ ἀργῆς ἀνάγνωσης. Ἀκριβῶς ὅπως τὸ ἐπισήμανε ὁ Νίτσε στὸν πρόλογο τῶν Ροδαυγῶν. Ἐδῶ θέση δὲν ἔχουν οἱ βιαστικοὶ κι ἀνυπόμονοι. Αὐτοί —τάδε (περίπου) ἔφη Ζαρατούστρας— ἂς ἀπέλθουν.
Σημείωση:
[1] http://anestislogothetis.musicportal.gr/the_graphic_notation/?la*Ο Βαγγέλης Δουβαλέρης σπούδασε μετάφραση στον Ευρωπαϊκό Εκπαιδευτικό Οργανισμό και στο Βρετανικό συμβούλιο (Institute of linguists). Έχει δημοσιεύσει άρθρα, μεταφράσεις και βιβλιοκριτικές σε Νέα Κοινωνιολογία, Μανδραγόρα, Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας, Νέα Εστία, The Athens Review of Books κ.α.
Από το 1998 ώς σήμερα ασχολείται συστηματικά με το έργο τού Φρειδερίκου Νίτσε, μεταφράζοντας και σχολιάζοντας βασικά του κείμενα: Η φιλοσοφία στα χρόνια της αρχαιοελληνικής τραγωδίας (2013)· Αντίχριστος (20142)· Λυκόφως των ειδώλων (2016)· Διόνυσος κατά Εσταυρωμένου, εκλογή από τα κατάλοιπα περί αρχαίου δράματος 1864-1875 (20202) κ.ά. Προς έκδοση: Τάδε έφη Ζαρατούστρας, Περίπτωση Βάγκνερ και Νίτσε κόντρα Βάγκνερ.
Χρήσιμα links σχετικά με τον Βαγγέλη Δουβαλέρη :
https://www.youtube.com/@friedrichlanders
https://www.instagram.com/friedrichlanders/
